Waarom ( nog meer ) aardrijkskunde méér dan nuttig is!

Deze tekst verscheen in de Standaard van 16 december, naar de hand van Manuel Sintubin, geoloog aan het departement Aard- en Omgevingswetenschap­pen van de KU Leuven.

Ik mocht met toestemming van de auteur de tekst gebruiken in dit relaas. Ikzelf put er motivatie en steun om mijn ‘zaakvak’ aardrijkskunde met nog meer vuur te verdedigen en te vertegenwoordigen. Vanzelfsprekend vloeit hieruit de evidentie om dit vak dringend méér uren toe te dichten, maar dat vind iedere echte vakleerkracht natuurlijk.

Alle spullen die de mens gemaakt heeft – de antropogene massa – wegen nu samen­ meer dan alle leven op aarde – de biomassa (DS 10 december). Een studie in Nature toont aan dat het kantelpunt in 2020 wordt bereikt. Het is alweer een bewijs dat we een nieuw tijdperk zijn binnen­getreden, dat van de mens of het antro­poceen.

Die antropogene massa is het resultaat van ons sociaal-economische metabolisme, waarbij we vooral gesteenten en mineralen uit ondiepe geologische afzettingen omzetten in sociaal-economisch ‘nuttige’ structuren, zoals gebouwen en infrastructuur. Het grootste deel van die antropogene massa bestaat uit beton en aggregaten, slechts een vijfde uit asfalt, glas, metalen, plastic en andere materialen. De totale antropogene massa (droog gewogen) wordt nu geschat op 1,1 teraton (ofwel ongeveer duizend miljard ton), wat overeenkomt met de totale levende biomassa. Die antropogene massa behelst bovendien alleen het ‘nuttige’ materiaal, niet de afbraakproducten of al het verplaatste gesteente bij het delven van de ‘nuttige’ grondstoffen. In gewicht overklassen gebouwen en infrastructuur vandaag bomen en struiken. Plastic weegt meer dan alle levende dieren. En dat terwijl de mens zelf slechts 0,01 procent uitmaakt van de totale levende biomassa. 120 jaar geleden maakte de antropogene massa slechts 3 procent uit van de biomassa. Terwijl de levende biomassa ongeveer gelijk gebleven is, is de antropo­gene massa exponentieel gegroeid, het gevolg van wat we de ‘Grote Versnelling’ noemen, de grote sprong voorwaarts die de mensheid in de tweede helft van de 20ste eeuw heeft doorgemaakt.

Dit gegeven is voor een verdieping die in de tweede graad wel kan leiden tot enkele ‘lastige’ vragen. Zo weten ze, normaal gezien, uit de lessen fysica dat niet zomaar materie uit het niets kunt schapen en dat de totale massa van de aarde een constante zou moeten zijn. Zou er iemand een link leggen met E=mc²? Kan gecapteerde energie meer massa creëren?

Iets luchtiger kan je het feit aanhalen dat heeft aangetoond dat in de zomer de aarde net iets trager draait dan in de winter. Dit heeft te maken met het feit dat het loof in de bomen staat, terwijl in de late herfst deze biomassa op de grond ligt. Weer komt hier fysica om de hoek piepen in de ‘behoud van impuls’-wet. Metafysisch nadenkend zou je je kunnen afvragen hoe het dat zit met het uit de grond halen van grondstoffen om daarmee wolkenkrabbers te bouwen, of stuwdammen die water ‘op’houden…

De zuurstofcrisis

Twijfel is niet meer mogelijk. De mens laat een onuitwisbare stempel achter op de geosfeer, atmosfeer, hydrosfeer en biosfeer. Hoe de planeet aarde er in de toekomst zal uitzien, ligt nu meer dan ooit mee in handen van de mens. Net als de zon, platentektoniek, gletsjers en rivieren, is de mens ontegensprekelijk een geologische kracht geworden. Moeten we ons schamen? Moeten we het boetekleed aantrekken en vergiffenis vragen aan Moeder Aarde? Moeten we ons schuldig voelen?

Absoluut niet. Als deel van de planeetvormende biosfeer treden wij in de voetsporen van illustere voorgangers, die vanaf het prille begin van de aardse geschiedenis meegeschreven hebben aan het levensverhaal van onze planeet. En gelukkig maar, want anders waren wij er niet geweest en was de aarde hetzelfde lot beschoren geweest als onze zusterplaneet Venus. De mens kan inderdaad niet zonder de natuur, maar in dit nieuwe tijdperk kan de natuur misschien ook niet meer zonder ons.

Neem de blauwwieren: meer dan twee miljard jaar geleden pompten die een toxisch gas de atmosfeer in – het afvalproduct van de nieuwe vorm van meta­bolisme die ze hadden ‘uitgevonden’, met name fotosynthese. Dat toxische gas is zuurstof. De anaerobe wereld van toen viel ten prooi aan wellicht de grootste milieuramp die onze planeet ooit gekend heeft. Maar geen blauwwier dat daarvan wakker heeft gelegen. Die catastrofale zuurstofcrisis opende ook nieuwe evolutionaire paden, die uiteindelijk tot het ontstaan van onze soort zouden leiden.

Als geologische kracht drukt de mens nu ook een onuitwisbare stempel op de planeet en schrijven we mee aan een nieuw verhaal in de aardse – zelfs kosmische – geschiedenis, zo’n twee miljard jaar na de blauwwieren. Alleen is er één groot verschil tussen mens en blauw­wieren. Door onze wetenschappelijke nieuwsgierigheid begrijpen wij de aardse systemen. Zo weten we heel goed wat de gevolgen kunnen zijn van onze handelingen. Wij zijn ons dan ook heel bewust wat de toekomst mogelijk brengen zal, voor mens en planeet.

Hier ligt een enorme taak én verantwoordelijkheid voor ons, aardrijkskundeleerkrachten: We moeten die 4 sferen duidelijk uitleggen en toelichten. Pas als de leerlingen deze 4 ‘werelden’ doorhebben, kunnen ze zich in deze gaan bewegen. Verder is het belangrijk alvast aan te halen dat deze ook onderling in contact staan en interacties uitvoeren. Actie in de ene sfeer, vertaalt zich in een reactie in de andere(n). Dat men hierover nog niet uit is, bewijzen de vaak verhitte discussies die ontstaan rond de klimaatverstoring en de aanpak hiervan. Daarom zette ik het woordje misschien vetjes! Wie gaat wat meegeven aan ons, de mensen op het veld. Mijn leerlingen kennen nog steeds m’n “How dare U” net omdat ik vind dat Greetje het hele vraagstuk heeft gepolariseerd. En da’s jammer, doodjammer. Daarom ook schreef ik ‘vloeken in de klimaatkerk‘.

Zondvloed

In tegenstelling tot de blauwwieren hebben wij een keuze. Wij kunnen net als de blauwwieren gewoon verder doen zoals we bezig waren – après nous, le déluge. Dat zou ontzettend dom zijn, aangezien wij dan hoogstwaarschijnlijk zelf het eerste slachtoffer dreigen te worden van onze hoogmoed. We kunnen ons vernuft ook maximaal inzetten om mee een positieve toekomst te schrijven voor mens en planeet. In dat opzicht moeten we meer dan ooit geloven in ons eigen kunnen, in tegen­stelling tot wat hoogleraar Paul Verhaeghe postuleert in zijn opiniestuk (DS 7 december).

Onze plaats in het aardse verhaal is niet meer dezelfde al die van onze voorouders. Of we dat nu graag hebben of niet, het wordt tijd dat we ons bewust worden van onze nieuwe rol, niet buiten of boven de natuur, nog steeds midden in de natuur. De mens kan inderdaad niet zonder de natuur, zoals Verhaeghe concludeert, maar in dit nieuwe tijdperk kan de natuur misschien ook niet meer zonder ons.

Net doordat wij een geologische kracht zijn die mee de toekomst van onze planeet bepaalt, rust er een grote verantwoordelijkheid op onze schouders. Als rentmeesters moeten we nu waken over het behoud van dit unieke kosmische experiment dat planeet aarde is. Wij, en alleen wij, hebben de sleutels in handen om van het tijdperk van de mens, het antropoceen, ook een ‘goed antropoceen’ te maken, voor alles en iedereen. Ecopragmaticus Stewart Brand had gelijk:

‘We are as gods and might as well get good at it.’

Dus voor ons geografen is de taak weggelegd om af te stappen van de kant en klare lesjes en invulboekjes; systeemdenken mag nu wel stilaan z’n intrede nemen. Ook al is dat niet zo eenvoudig dit in een blokje van 50 minuten te klaren. Het is een ambitieus leerplan dat we voorgeschoteld krijgen, maar deze ‘oude witte man‘ vond er héél wat eten en drinken in, niet enkel voor de leerlingen, maar ook vooral voor zichzelf..

Op de site Brainwash.nl was er enkele jaren geleden al een verwijzing naar het Antropoceen, eentje waarbij Moeder Aarde de dictator zou gaan worden over het mensdom.

fotocredit: wikipedia; stromatolieten als eerste zuurstofschoorstenen.